سرطان تخمدان رشد غیر طبیعی سلول­ها در تخمدان می باشد. تخمدان ها غدد جنسی هستند که در دو طرف رحم در زیر شکم قرار دارد. آنها دو عملکرد اصلی دارند: تولید استروژن و پروژسترون، هورمون هایی که مسئول توسعه ویژگی های جنسی ثانویه و تنظیم چرخه تولید مثل هستند؛ و تا سن باروری یک زن ماهیانه یک سلول تخمک را در لوله های فالوپ آزاد می نمایند.

سرطان تخمدان

سرطان تخمدان پنجمین علت مرگ و میر ناشی از سرطان در زنان است. به گفته انجمن سرطان آمریکا، خطر ابتلا به سرطان تخمدان در طول عمر یک زن حدود 75/1 است. طبق گفته انجمن پیشگیری از سرطان آمریکا حدود 22،280 مورد در ایالات متحده در هر سال به این بیماری مبتلا می شوند و حدود 14،240 زن از این بیماری می میرند. در حال حاضر 20 درصد از افراد مبتلا به این بیماری قبل از انتشار تومور به خارج از تخمدان شناسایی می گردند. سرطان تخمدان ممکن است  از سه نوع شامل سلول های بنیادی، استروما و اپیتلیال باشد.

تشخیص زودرس سرطان تخمدان به دلایل بسیار مشکل است. تومورهای تخمدانی که در مراحل اولیه قرار دارند، به ندرت در معاینه لگنی معمول به وسیله پزشک تشخیص داده می شوند چرا که تخمدان ها در عمق بدن قرار دارند و لمس کردن حین معاینه مشکل است. به علاوه در سرطان تخمدان ضایعه پیش سرطانی وجود ندارد (برخلاف سرطان روده بزرگ که ممکن است در ابتدا به صورت یک ضایعه پیش سرطانی به نام پولیپ ظاهر شود که با آندوسکوپی می توان آن را دید و برداشت).

در حال حاضر هیچ آزمایش خاص غربالگری سرطان تخمدان وجود ندارد و نیاز به یک روش مطمئن برای تشخیص زودهنگام سرطان تخمدان در زنان بدون علامت مورد نیاز است. امروزه آزمایشهای مولکولی (ژنی) و روشهای چندبعدی برای بهبود تشخیص زودرس سرطان تخمدان مورد بررسی قرار می گیرند. به عنوان مثال، آزمایش خون OVA-1، که سطح 5 پروتئین را اندازه گیری می کند، برای دسته بندی تومورها در بیماران مبتلا به سرطان تخمدان در مبتلایان به این سرطان مورد استفاده قرار می گیرد. در عین حال، آزمایشات فیزیکی منظم، آزمایشات لگن و آگاهی از سابقه خانوادگی و علائم خانوادگی مهم است.

تست های آزمایشگاهی:

CA-125  (Cancer antigen 125) تست اصلی جهت تشخیص و مونیتورینگ درمان سرطان تخمدان می باشد.

آنتی ژن سرطان 125 (Cancer Antigen 125 (CA-125)  پروتئینی است که در سطح اکثر سلول های سرطان تخمدان وجود دارد. این آزمایش به عنوان تومور مارکر در شرایط خاصی مفید است. آزمایش CA-125 مقدار CA-125 در خون را اندازه گیری می کند. غلظت بالایی از CA-125 ممکن است در خون یک زن مبتلا به سرطان تخمدان وجود داشته باشد. بنابراین، تست میتواند برای کنترل اثربخشی درمان و یا برای بررسی عود سرطان استفاده شود.  با این وجود، تمام زنان مبتلا به سرطان تخمدان، CA-125  بالایی دارند. اندازه گیری این تومور مارکر ممکن است قبل از شروع شیمی درمانی به عنوان برنامه ریزی درمان اندازه گیری شود. در طی درمان، پزشک متخصص می تواند آزمایشات CA-125 را به صورت فصلی درخواست دهد تا در صورت پاسخ ندادن بیماری به درمان رویکرد دیگری ارائه دهد  همچنین می تواند به صورت دوره ای بعد از درمان نیز درخواست گردد. ممکن است این تست زمانیکه یک خانم داره توده لگنی است نیز درخواست گردد. برخی از پزشکان متخصص ممکن است آزمون CA-125 و سونوگرافی ترانس واژینال را در فواصل منظم زمانی برای یک زن در معرض خطر ابتلا به سرطان تخمدان قرار قرار دهد.

اگر سطح CA-125 در طی درمان کاهش یابد، طور کلی نشان می دهد که سرطان به درمان پاسخ داده ولی  اگر سطح CA-125 افزایش یابد یا در همان سطح قبل از درمان باقی بماند ممکن است بیماری به درمان پاسخ نداده است، سطوح بالا CA-125 پس از درمان کامل می تواند نشان دهد که سرطان دو مرتبه عود کرده است. اگر بیمار مبتلا به سرطان تخمدان با سطح طبیعی  CA-125 باشد این تست جهت مونیتورینگ درمان تست مناسبی نمی باشد. در این مورد ممکن است سلول های سرطانی CA-125 تولید نمی کنند. در یک زن با توده لگن و یا دارای خطر بالای ابتلا به سرطان تخمدان که میزان CA-125  به طور قابل توجهی افزایش یافته است، لزوما نشان دهنده سرطان تخمدان نیست و نیازمند ارزیابی بیشتر خواهد بود.

HE4 (Human epididymis protein 4) یک تست جدید است که جهت مونیتورینگ درمان افراد مبتلا به سرطان سلول های اپیتلیال تخمدان مورد استفاده قرار می گیرد.

پروتئین اپیدیدیم 4 انسان (HE4) یک آزمایش نسبتا جدید است که همراه با CA-125 برای نظارت بر درمان زنان مبتلا به سرطان تخمدان اپیتلیال مورد استفاده قرار می گیرد. آزمایش HE4  بمنظور تعیین خطر یا ریسک سرطان اپی تلیال تخمدان مخصوصا به همراهی اندازه آزمایش CA125، در زنانی که با توده پلویک pelvic در دوران قبل و نیز پس ازمنوپوز یا یائسگی سودمند است. افزایش ترشح HE4 از سلولهای تخمدان در خون در سرطان تخمدان خصوصا در نوع اپی تلیالی آن اثبات گردیده است. در حـال حـاضـر از مـارکـر HE4 به هـمـراه مـارکـر CA125 بـه صـورت الـگوریتم ROMA جهت افتراق تـوده های شکـمی استفـاده می کنند. برای اینکه HE4 به عنوان تومور مارکر مفید باشد، باید قبل از درمان و در طول درمان آن را اندازه گیری کرد. CA-125 اولین تست جهت مونیتورینگ درمان سرطان تخمدان می باشد اما در تمامی انواع سرطان تخمدان ممکن است تغییری نکند ممکن است در ابتلاء ابتلائ افزایش پیدا نکند و می تواند در شرایط غیر سرطانی هم افزایش یابد به همین علت، جامعه پزشکان به دنبال یک تومور مارکر اختصاصی و حساس دیگر هستند. تست HEF به همراه CA-125 در زنانی که به سرطان تخمدان اپیتلیال مبتلا هستند جهت مونیتورینگ درمان درخواست داده می شود. اگر قبل از شروع درمان سطح این دو تومورمارکر بالا باشد به صورت دوره ایی برای اثر بخشی درمان این دو تست مورد ارزیابی قرار می گیرد. همینطور پزشک متخصص میتواند این دو تست را برای ارزیابی خوش خیمی و یا بدخیمی تومور موجود در لگن یک خانم نیز درخواست دهد.

اگر سطح HE4 و CA-125 پس از درمان کاهش پیدا کند، نشان دهنده این است که سرطان تخمدان اپیتلیال به درمان پاسخ داده است. ولی اگر افزایش یابد یا در سطح بالا باقی بماند، سرطان به احتمال زیاد به درمان پاسخ نداده است. افزایش سطح HE4 و CA-125  در طی نظارت دوره ای پس از درمان سرطان یا جراحی ممکن است نشان دهنده این باشد که سرطان دومرتبه عود کرده است. گر یک زن که با سرطان تخمدان اپیتلیال تشخیص داده شده دارای HE4 اولیه طبیعی باشد، پس این تست برای نظارت بر سرطان تخمدان مفید نیست.

  BRCA-1و  BRCA-2  آزمایش های ژنتیکی که می توانند تعیین کنند که آیا یک زن در معرض خطر ابتلا به سرطان تخمدان قرار دارد، اما این آزمایش ها برای تشخیص یا مونیتورینگ درمان استفاده نمی شود.

آزمایش های دیگری که ممکن است جهت کمک به تشخیص و مونیتورینگ درمان انواع مختلف تومورهای تخمدان درخواست داده شوند عبارتند از:

تومورهای اپیتلیال:

CEA (Carcinoembryonic antigen ): اختصاصیت و حساسیت کمتری نسبت CA-125 دارد.

تومورهای سلول های بنیادی

• Alpha-fetoprotein (AFP)
• Human chorionic gonadotropin (hCG)
• Lactate dehydrogenase (LD)

الگوریتم پیش بینی سرطان تخمدان که تحت عنوان الکوریتم ریسک بدخیمی تخمدان (Risk of Ovarian Malignancy Algorithm) شناخته می شود به طور موفقیت آمیزی بیماران را با استفاده از HE4 و CA-125 برای سرطان اپیتلیال تخمدان  به دو گروه پرخطر و کم خطر طبقه بندی کرده است. این الگوریتم عبارت است از:

Premenopausal: predictive indrx (PI) =  12+(2.38 × LN(HE4)) + (0/0626 × LN (CA-125))

Postmenopausal: PI= -8.09 +(1.04 × LN (HE4)) +(0.732 × LN(CA-125)

Oredicted probability: (PP)= 100 × exp(PI)/(1+ exp (PI))

آستانه انتخاب شده برای ROMA

زنان پش از یائسگی:

PP≥ 12.5 % = ریسک بالا برای تشخیص سرطان اپیتلیال تخمدان

PP≤ 12.5 % = ریسک پایین برای تشخیص سرطان اپیتلیال تخمدان

 زنان پس از یائسگی:

PP≥ 14.4 % = ریسک بالا برای تشخیص سرطان اپیتلیال تخمدان

PP≤ 14.4 % = ریسک پایین برای تشخیص سرطان اپیتلیال تخمدان

منابع

Lukanova A, Kaaks R. Endogenous hormones and ovarian cancer: Epidemiology and current hypothesis. Cancer epidemiology biomarkers and prevention 2005: 14(1), Jan; 2005.

Hamna L, Adams M: Prevention of ovarian cancer best practice and research clinical obstetrics and gynecology. Vol 2 p.p 339-362; 2006